وقوع جنگ در اوکراین بسیاری از برنامه‌ریزی‌های اروپا در حوزه انرژی را بر هم زد و باعث افزایش پرشتاب بهای نفت و گاز در بازار جهانی شد؛ به اعتقاد کارشناسان، حتی فروکش کردن این بحران نیز نمی‌تواند قیمت انرژی را به رقم ابتدای سال ۱۴۰۰ باز گرداند.

 ۱۴۰۰ خورشیدی یکی از سال‌های پر نوسان در بازار انرژی جهان بود. این موضوع از بحران‌های بزرگی همچون کمبود سوخت و بحران انرژی در اروپا و بسیاری از مناطق جهان، مخالفت دولت آمریکا با افزایش شدید تولید نفت در داخل، بحران‌های سیاسی در خاورمیانه و دیگر مناطق جهان به ویژه جنگ در اوکراین تاثیر گرفته است. وضعیت بازار انرژی به گونه‌ای بود که قیمت نفت خام در این سال در بازه‌ای تا دوبرابر قیمت در ابتدای سال افزایش یافت. در حالی که بهای نفت خام در ابتدای سال ۱۴۰۰ در بازار ۶۰ تا ۶۵ دلاری در نوسان بود اما در روزهای پایانی سال به دلیل کمبود عرضه نفت و تداوم جنگ اوکراین به فراتر از ۱۳۰ دلار در هر بشکه رسید.

بهای نفت «برنت و وست تگزاس اینترمدی‌ایتWTI» در میانه اسفند گذشته به بالاترین میزان قیمت خود از جولای ۲۰۰۸ رسیدند. در آن زمان هر دو نوع نفت برای مدتی کوتاه به فراتر از ۱۴۷ دلار در هر بشکه رسیدند اما سپس از این محدوده عقب‌نشینی کردند.

 نفت چندصدلاری؟

در هفته‌های پایانی سال ۱۴۰۰ بهای نفت رکورد ۱۴ ساله خود را شکست و به بالاترین سطح از سال ۲۰۰۸ رسید. بسیاری بر این باورند که تحولات مربوط به تنش روسیه و غرب از مهمترین دلایل این امر بوده است ضمن آنکه طبق تحلیل «رویترز» تاخیر در اجرای توافق هسته‌ای با ایران نیز موجب ناامیدی در مورد یافتن راه حلی برای بحران انرژی جهان شد. علاوه براین مقامات غربی هشدار دادند در صورت تداوم بحران در شرق اروپا و احتمال قطع صادرات گاز و نفت روسیه ممکن است قیمت هر بشکه نفت در بازارهای جهانی به ۳۰۰ دلار نیز برسد.

مقامات غربی هشدار دادند در صورت تداوم بحران در شرق اروپا و احتمال قطع صادرات گاز و نفت روسیه ممکن است قیمت هر بشکه نفت در بازارهای جهانی به ۳۰۰ دلار نیز برسدطبق این تحلیل در حالی‌که «جو بایدن» اعمال تحریم بر ورود نفت روسیه به خاک آمریکا را مطرح کرد، همزمان «الکساندر نواک» از مقام‌های ارشد کاخ کرملین هم تهدید کرد که تحریم نفت روسیه عواقب فاجعه‌باری را برای بازار جهانی به دنبال خواهد داشت.

این اتفاقات در حالی رخ داد که در اوایل سال ۲۰۲۱ میلادی با افزایش سرعت واکسیناسیون علیه کووید۱۹، امید کشورها برای نابودی همه‌گیری کرونا و بازگشت چرخه‌های اقتصادی و صنعتی جهان به وضعیت دوره قبل از بیماری بیشتر شده بود. شیوع امیکرون موجب توقف روند بهبود رشد اقتصادی شد؛ تحلیلگران در میانه‌های سال تاکید کردند به تدریج بر میزان تقاضای جهانی برای نفت افزوده می‌شود و نیاز بازار احتمالا از سطح ۹۴ میلیون بشکه در روز ابتدای سال ۱۴۰۰ در سه ماهه نخست سال ۱۴۰۱ به فراتر از ۱۰۰ میلیون بشکه در روز نزدیک می‌شود.

این در حالی است که روسیه و عربستان به عنوان دو عنصر کلیدی بازار نفت که در چارچوب اوپک پلاس رویکردهای خود را هماهنگ می‌کنند، در اسفندماه گذشته مخالفت‌ خود با افزایش خارج از برنامه تولید نفت را اعلام کردند.

همه این مسائل موجب شد تا جهان نسبت به احتمال کمبود بیشتر انرژی به ویژه در اروپا نگران باشد. از پاییز سال گذشته بدون آنکه نشانه‌ای جدی از وقوع جنگ میان روسیه و اوکراین مطرح باشد بیشتر کارشناسان بر مبنای رابطه عرضه و تقاضای بازار، دستیابی به قیمت فراتر از ۱۰۰ دلار برای هر بشکه نفت را امری قطعی می‌دیدند. بانک آمریکایی «جی‌پی‌مورگان» پیش بینی کرد که به دلیل ظرفیت محدود اوپک برای افزایش تولید، نفت ممکن است در سال ۲۰۲۲ به ۱۲۵ دلار در هر بشکه و در سال ۲۰۲۳ تا ۱۵۰ دلار افزایش یابد.

شبکه خبری «سی‌ان‌بی‌سی» نیز به نقل از کارشناسان بانک «گلدمن ساکس» آورده بود تقاضا برای نفت خام ممکن است به اوج جدیدی در سال ۲۰۲۲ و ۲۰۲۳ برسد و به همین دلیل بهای نفت به فراتر از ۱۰۰ دلار در هر بشکه خواهد رسید.

همه این تحلیل‌ها در شرایطی مطرح شد که کسی فکر نمی‌کرد بحران اوکراین به تهاجم نظامی گسترده روسیه تبدیل شود. تنش میان روسیه و غرب تا به این اندازه جدی و خطرناک نبود و هیچ کارشناسی فکر نمی‌کرد که احتمال توقف صادرات نفت و گاز روسیه به اروپا مطرح شود. پس ازحدود ۲ هفته از آغاز تهاجم روسیه به اوکراین قیمت نفت تا زمان تنظیم این گزارش به فراتر از ۱۳۰ دلار در هر بشکه رسید و اکنون برآورد می‌شود در صورت ادامه بحران و عملی شدن تحریم انرژی علیه کرملین یا اقدام تلافی جویانه مسکو در قطع صادرات گاز به قاره سبز، ممکن است قیمت‌ها تا ۲۰۰ دلار و فراتر از آن هم برسد.

بازار پر مشتری گاز جهان

چند سالی است که روندهای زیست محیطی دگردیسی از سمت نفت به سوی گاز طبیعی را به عنوان ابزار گذار به انرژی سبز، در دستور کار دولت‌ها قرار داده است. با اینحال از پائیز گذشته بحران گاز در کشورهای جهان خودنمایی کرد. کمبود در کشورهای اروپایی بیشتر از دیگر مناطق جهان بود و در همان میانه‌های سال ۱۴۰۰ موجب تورم شدیدی در قیمت انرژی (گاز و برق) در قاره سبز شد. سرمای هوا بیشتر از دوره‌های مشابه سال‌های قبل بود، تاسیسات تولید انرژی سبز نیز به دلیل کاهش نور آفتاب و وزش کمتر باد، کارایی مورد انتظار را نداشتند؛ علاوه بر این اروپایی‌ها اعتقاد داشتند گازپروم روسیه در عمل به تعهداتش در انتقال گاز اختلال ایجاد می‌کند و در نهایت تکمیل خط لوله نورداستریم ۲ هم با تاخیری فراتر از انتظار روبرو شد.

همه این موارد موجب شد تا مردم اروپا در ماه‌های زمستان گذشته سرما را بیشتر از دوره‌های قبل احساس کنند. در کل افزایش بهای گاز در اروپا باعث شد روند قیمت در بازار جهانی گاز در نیمه دوم سال ۱۴۰۰ صعودی باشد.   

با تداوم درگیری‌ها در اوکراین قیمت‌ انرژی نه تنها روند رو به رشد خود را حفظ کرد بلکه شدت هم گرفت. طبق گزارش نشریه «QUARTZ» قیمت گاز طبیعی در اروپا در ۷ مارس ۲۰۲۲ به بالاترین حد خود رسید و برای دقایقی به ۳۴۵ یورو در هر مگاوات ساعت افزایش یافت. این سطح قیمتی از نظر واحدهای حرارتی انرژی در انگلستان معادل قیمت نفت ۶۰۰ دلار در هر بشکه است. اگرچه تا آخر همان روز قیمت به حدود ۱۹۰ یورو بازگشت اما این سطح نیز یک رکورد محسوب می‌شد.

پایگاه اطلاع رسانی «سی.جی.تی.ان» هم نوشت قیمت گاز در اروپا رکوردی خیره کننده را ثبت کرد و به ۳۹۰۰ دلار برای هزار متر مکعب رسید. که معادل ۳۷۴ دلار در قبال هرمگاوات ساعت است.  بهای گاز تا پیش از سال ۱۴۰۰ در اروپا تقریبا ثابت بود زیرا با مجموعه‌ای از روندها و حوادث ناگوار بازار متزلزل نشده بود. برای حدود یک دهه قیمت هر مگاوات گاز در اروپا بین ۱۵ تا ۲۵ یورو بود اما اکنون با حمله روسیه به اوکراین، قیمت‌ها سر به فلک کشید.

از پائیز گذشته بحران گاز در کشورهای جهان خودنمایی کرد. کمبود در کشورهای اروپایی بیشتر از دیگر مناطق جهان بود و در همان میانه‌های سال ۱۴۰۰ موجب تورم شدیدی در قیمت انرژی (گاز و برق) در قاره سبز شدطبق این گزارش، «کاوشال رامش» تحلیلگر ارشد در شرکت «ریستاد انرژی» در یادداشتی عنوان داشت که بررسی مخاطرات نشان می‌دهد که ممکن است جریان گاز به طور بالقوه به دلیل تحریم صادرات انرژی روسیه یا آسیب به زیرساخت‌های خط لوله مختل شود. در این شرایط قیمت‌ها به فراتر از مرزهای مقرون به صرفه انرژی در اروپای غربی نزدیک می‌شود.

این قیمت‌ها موجب می‌شود تا اروپا یا به دنبال تامین کنندگان متنوع‌تری باشد یا آنکه مصرف گاز خود را در سریع‌ترین زمان ممکن کاهش دهد. همچنین اروپا ممکن است مالیات‌های جدیدی را از شرکت‌های گاز و انرژی دریافت کند تا به تامین مالی انتقال شرایط به انرژی‌های تجدیدپذیر کمک کند.

ایران و بازار انرژی

از ابتدای سال ۱۴۰۰ بحث بر سر احیای توافق هسته‌ای ۲۰۱۵ داغ بود و دولت بایدن هم برای ترغیب ایران به مذاکره تا حدودی نسبت به فروش نفت ایران سخت‌گیری کمتری انجام داد. در انتهای سال ۱۳۹۹ گفته شد که ایران در روز  کمتر از ۶۰۰ هزار بشکه نفت صادر می‌کند که خریدار اصلی آن هم کشور چین بود.

در هفته‌های پایانی سال ۱۴۰۰ خبرگزاری رویترز با استناد به برآورد شرکت‌های فعال در حوزه انرژی نوشت، صادرات نفت ایران برای اولین بار در سه سال گذشته به بیش از یک میلیون بشکه در روز رسید که نشان دهنده افزایش محموله‌های ایران به چین است.

صادرات نفت ایران از زمانی که «دونالد ترامپ» رئیس جمهوری سابق آمریکا در سال ۲۰۱۸ از توافق هسته‌ای سال ۲۰۱۵ خارج شد و تحریم‌هایی را با هدف محدود کردن صادرات نفت و درآمدهای دولت ایران بازگرداند، محدود شد. ایران اما با وجود تشدید تحریم‌ها، صادرات نفت را به جریان انداخت. شرکت‌های ردیابی نفتکش‌ها بیان می‌کنند مقصد بیشتر این محموله‌ها چین بوده است.

در همین راستا دولت بایدن چند ماه قبل، در مورد واردات نفت با چین گفت‌وگو کرد. پکن در مقابل از ایالات متحده خواست تحریم‌های ایران را که چین با آن مخالف است، لغو کند. دفتر سخنگوی وزارت امور خارجه چین نیز اعلام کرد: «جامعه بین‌المللی از جمله چین، تحت چارچوب‌های قانونی که هم منطقی و هم مشروع است، همکاری‌های عادی با ایران را انجام می‌دهند.»

بر اساس برآوردهای مشاوران و تحلیلگران بازار نفت، ایران در سال ۲۰۲۱ با وجود تحریم‌ها توانست صادرات خود را افزایش دهد و به دوبرابر ابتدای سال برساند. با این وجود، صادرات تا پایان سال ۱۴۰۰ بیشتر از یک میلیون بشکه کمتر از ۲.۵ میلیون بشکه در روز قبل از اعمال مجدد تحریم‌ها بوده است. لغو تحریم‌های ایالات متحده به ایران اجازه می‌دهد صادرات نفت خام را به ۲.۵ میلیون بشکه در روز بازگرداند. البته کارشناسان یک دوره چند ماهه را برای دستیابی به این حجم از صادرات لازم می دانند.

بر اساس برآوردهای مشاوران و تحلیلگران بازار نفت، ایران در سال ۲۰۲۱ با وجود تحریم‌ها توانست صادرات خود را افزایش دهد و به دوبرابر ابتدای سال برساندشرکت مشاوره «پترو لجستیک» که جریان‌های نفتی را دنبال می‌کند، گزارش داد صادرات نفت خام ایران در دسامبر ۲۰۲۰ به بیش از یک میلیون بشکه در روز افزایش یافت که بالاترین سطح در سه سال اخیر است.

افزایش صادرات ایران در حالی رخ داده است که در آخر سال ۲۰۲۱ (دی ماه ۱۴۰۰) که عرضه جهانی محدود شده بود و قیمت نفت به بالاترین سطح هفت ساله خود یعنی ۹۴ دلار در هر بشکه رسید.

SVB International یکی دیگر از شرکت‌های مشاوره که صادرات نفت ایران را دنبال می‌کند، نیز به افزایش صادرات نفت خام ایران به بیش از یک میلیون بشکه در روز اشاره کرد. این موسسه حتی مدعی شد که صادرات نفت ایران در ماه ژانویه ۲۰۲۱ نیز بالاتر از ۱ میلیون بشکه بوده است. بر اساس برآوردهایSVB در ژانویه ۲۰۲۲ صادرات نفت خام ایران به ۱.۰۸۵ میلیون بشکه در روز رسید که از ۸۲۶۰۰۰ بشکه در روز در دسامبر بیشتر است. SVB  همین روند صادرات را برای ماه فوریه هم عنوان کرد.

این ارقام درحالی مطرح می‌شوند که هیچ رسانه‌ای رقم قطعی را برای صادرات نفت ایران بیان نمی‌کند و ارقام اعلام شده، برآوردهای غیرقطعی هستند. برخی موسسات حتی از رسیدن صادرات نفت ایران به روزانه ۱.۴ میلیون بشکه هم خبر داده‌اند. ایران اگرچه آمار صادرات نفت را منتشر نمی‌کند با اینحال سطح صادرات نفت خود به چین را به دوره پیش از برقراری دوباره تحریم‌ها رسانده است.

تحلیلگران موسسه Vortexa Analytics نیز عنوان داشتند که چین در سال گذشته به طور متوسط ​​۶۰۰ هزار بشکه در روز نفت از ایران خرید کرد. اوج صادرات ایران تا دوره پیش از ترامپ که توسط گمرک چین در سال ۲۰۱۷ اعلام شد، حدود ۶۲۳ هزار بشکه در روز ثبت شده است.

برخی گزارش‌های خبرگزاری رویترز، حاکی از آن است که حجم صادرات ایران در ماه دسامبر ۲۰۲۱ حتی بالاتر از ۱.۲ میلیون بشکه در روز بوده است.

آینده بازار انرژی در جهان به کدام سو می‌رود؟

در پایان باید گفت، وضعیت آینده بازار انرژی مبهم بوده و به عوامل گوناگونی وابسته است. روسیه حدود ۷ میلیون بشکه نفت و فرآورده‌های پالایش شده در روز صادر می‌کند که حدود ۷ درصد از عرضه جهانی است. تحلیلگران بازار انرژی جهان اعتقاد دارند اگر صادرات نفت روسیه به علت تحریم یا تصمیم تلافی جویانه مسکو قطع شود، ممکن است بازار با کسری ۵ تا ۱۰ میلیون بشکه نفت در روز مواجه شود. اگرچه در هر صورت این اقدام به ضرر روسیه تمام می‌شود اما می‌تواند قیمت نفت را دو برابر کند و از بازه ۱۰۰ دلاری به بازه ۲۰۰ دلاری افزایش دهد.

درمورد آینده بازار انرژی کارشناسان می‌گویند باید منتظر بود، زیرا هر زمان ممکن است تحولی شگرف در وضعیت جنگ اوکراین یا توافق هسته‌ای ایران و حتی تصمیم تولیدکنندگان بزرگ نفت جهان رخ بدهدبا این وجود به اعتقاد کارشناسان؛ باید منتظر بود، زیرا هر زمان ممکن است تحولی شگرف در وضعیت جنگ اوکراین یا توافق هسته‌ای ایران و حتی تصمیم تولیدکنندگان بزرگ نفت جهان رخ بدهد. از طرف دیگر مدتی تا دوره آغاز افزایش سفرهای تابستانی فرصت باقی مانده است که تقاضا برای سوخت خودرو و هواپیما افزایش یابد. این شرایط هم می‌تواند بین ۵ تا ۱۰ درصد در افزایش قیمت نفت تاثیرگذار باشد.

به نظر می‌رسد اگرچه موج همه‌گیری کرونا به پایان راه خود رسیده است، احتمال وقوع یک موج جدید پرقدرت بیماری اندک است اما مهمترین عامل، تحولات ژئوپلیتیکی است که می‌تواند بر بازار تاثیرگذار باشد. رفع این نگرانی‌ها می‌تواند باعث کاهش تنش و نوسان در بازار نفت شود اما حتی با عادی شدن شرایط سیاسی تحلیلگران وضعیت عرضه و تقاضا در بازار را به گونه‌ای ارزیابی می‌کنند که قیمت هر بشکه نفت خام حدود ۱۰۰ دلار یا فراتر از آن متوقف خواهد ماند.